ТӨМӘН ӨЛКӘСЕНЕҢ БАШ ТЮРКОЛОГЫ

Подробности

Опубликовано 27.05.2023 08:02

Просмотров: 242

Филология фәннәре докторы, профессор, Төмән дәүләт университетының социаль-гуманитар фәннәр институтының рус теле һәм гомуми тел белеме кафедрасы профессоры-консультанты, Төмән дәүләт университетының төрки телләр үзәге директоры, Төмән өлкәсе татар милли-мәдәни автономиясенең мәгариф һәм фән буенча комиссиясе рәисе Хәнисә Чәүдәт кызы Алишинаның тууына - 70, аның педагогик эшчәнлегенә - 50, Төмән дәүләт университетында татар төркеме ачылуга 30 ел тулды.

Хәнисә Чәүдәт кызы 1953 елның маенда Төмәндә «Түре» урман сәнәгате комплексының елга флоты капитаны гаиләсендә биш балалы гаиләдә өченче бала булып туа. 1972 елда Төмән педагогия училищесын уңышлы тәмамлый, «Башлангыч сыйныфлар укытучысы» белгечлеге ала. 10 елга якын Төмән өлкәсенең көньягында мәгариф системасында тарих укытучысы һәм укыту бүлеге мөдире булып эшли. Бер үк вакытта читтән торып Төмән дәүләт университетында ике югары белем ала, дипломлы тарихчы, ә аннары филолог, рус теле һәм әдәбияты укытучысы була.

1988 елда Казан университетының көнчыгыш телләре кафедрасына аспирантурага укырга керә, анда Төмән өлкәсенең көньягындагы Себер татарларының сөйләмнәрен өйрәнү белән ныклап шөгыльләнә. 1992 елда ул «Төмән өлкәсенең көньягындагы Себер татарлары сөйләмнәре» дигән кандидатлык диссертациясен уңышлы яклый. 1993 елда аңа филология фәннәре кандидаты гыйльми дәрәҗәсе бирелә. 1991-92 елларда Хәнисә Алишина СССР фәннәр академиясенең Казан фәнни үзәгенең Г. Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институтында фәнни хезмәткәр булып эшли. Аның тикшеренүләре көннән-көн ихтыяҗлырак була бара.

Аспирантураны тәмамлагач, Хәнисә Чәүдәт кызы Академия институтының Татар энциклопедия бүлегенә эшкә керә. Ләкин тормыш аны туган якларына алып кайта: Төмән өлкә Советы башкарма комитеты рәисе урынбасары, хәзерге вакытта социология фәннәре докторы, профессор Ю.М. Конев чакыруы буенча Тубыл педагогия институтына эшкә кайта. Үзенең фәнни эшен Тубыл педагогия институтының рус теле кафедрасы доценты булганда яклый.

Ә инде үзгәреш чорында Төмән дәүләт университетында татар төркеме ачу турында мәсьәлә көн кадагына килеп баса. Хәнисә Чәүдәт кызын үзенең элеккеге фәнни җитәкчесе, филология факультеты деканы Н.К.Фролов белән ректор Г.Ф.Куцев төркемне җитәкләргә чакыралар. 1993 елның 1 сентябрендә татар төркеме эшен, 2001 елның сентябрендә татар теле һәм әдәбияты бүлеген, ә 2014 елның февралендә Төмән дәүләт университетының тюркология үзәген җитәкли галимә.

Хәнисә Чәүдәт кызы Төмән дәүләт университетында тюркология фәненең башында тора. Аның инициативасы белән татар әдәби телен өйрәнү һәм укыту башлана, татар бүлеге барлыкка килә, анда университет белеме булган татар теле укытучылары әзерләнә башлый, 10.02.02 «Россия Федерациясе халыклары телләре. Татар теле» белгечлеге буенча аспирантура ачыла. Аның тырышлыгы белән университет китапханәсендә татар телендә фәнни, укыту һәм нәфис әдәбият фонды булдырыла.

Хәнисә Алишина җитәкчелегендә 250дән артык квалификация эше, 10 кандидатлык диссертациясе әзерләнә һәм яклана. Аның күп кенә укучылары бүген Төмән дәүләт университетында эшлиләр һәм милли кадрлар әзерләргә ярдәм итәләр, өлкә мәктәпләрендә дә университетның татар бүлеген тәмамлаучылар сынатмыйлар.

1994 елда Хәнисә Чәүдәт кызының татар теленә багышланган беренче ике китабы чыга. Берсе - Төмәндә, икенчесе - Казанда. Төмән басмасында авторның массакүләм мәгълүмат чараларында һәм 1990-1994 еллардагы фәнни-гамәли конференцияләрдә тәкъдим ителгән материаллары чагылыш тапкан. Казан басмасы авторның фәнни тикшеренүенә багышланган, ул Көнбатыш Себернең иң кызыклы төрки сөйләмнәренең берсенә – себер татарлары теленең Тубыл-Иртеш диалектына кагыла. Китап авторның Төмән өлкәсенең көньягы буенча экспедицияләр вакытында 78 авылда җыелган лингвистик мәгълүматлар нигезендә әзерләнгән.

Хәзерге вакытта Хәнисә Чәүдәт кызы 30 китап һәм монография, 300 фәнни хезмәт, 340 фәнни-популяр мәкалә авторы булып тора. Аның фәнни тикшеренүләренең төп темасы - Себер татарлары яшәгән территориядә таралган ялгызлык исемнәрен өйрәнү. Тикшерүче-тюрколог тарафыннан алынган нәтиҗәләр «Себер татарларының ономастиконы» (1999); «Себер татарларының чагыштырма-тарихи яктыртудагы антропонимиясе» (2001); «Төмән өлкәсенең көньягындагы татар микротопонимиясе» (2001); «Себер татар авыллары исемнәре» (2004); «Төмән өлкәсенең көньягындагы төрки топонимиясе» (2012); «Түбән Обь һәм Иртеш елгалары арасындагы татар антропонимиясен тарихи-лингвистик тикшерү (ХХ гасыр)» (2014); «Себер татарларының тарихи ономастиконы» (2016) һәм башка китапларда чагылыш тапкан. 2017 елда аның «Себер татарларының тарихи ономастиконы» монографиясе «Иң яхшы фәнни китап» номинациясендә «Ел китабы» төбәк конкурсында җиңүче булды. 2019 елда «Ел китабы»нда «Күренекле шәхесләр» сериясеннән «Тимир (Янтимир) Әбделвәли улы Карманов - Бөек Ватан сугышы ветераны, педагогик хезмәт ветераны, Төмән өлкәсенең Яркәү районы, Яңа Кәешкүл мәктәбенең рус теле һәм әдәбияты укытучысы, педагогик династиягә нигез салучы» җыентыгы «Иң популяр китап» номинациясендә лауреат дипломын алуга иреште.

Хәнисә Алишина Россия фәннәр академиясе тел белеме институты, Россия төрки белгечләре комитеты нәшер итә торган «Россия тюркологиясе», «Tatarica» халыкара (Казан федераль университеты), «Фәнни Татарстан» (Татарстан фәннәр академиясе) кебек берничә фәнни журналның редколлегиясе составына керә.

Күп еллар дәвамында төрле дәрәҗәдәге фәнни чараларда актив катнаша, себер татарларының мәдәни мирасын өйрәнү буенча берничә фәнни конференция инициаторы һәм оештыручысы булып тора. Аның редакциясендә «Сөләйманов укулары», «Зәнкиев укулары», «Тумашева укулары» һ. б. конференцияләр материаллары буенча дистәләгән мәкаләләр җыентыгы әзерләнгән.

Профессорның фәнни һәм иҗади эшчәнлеге күпкырлы. Милли татар мәдәниятен популярлаштыру һәм алга җибәрү белән шөгыльләнеп, Хәнисә Алишина үзен тәрҗемәче ролендә дә сынап карый. Ул Якуб Зәнкиевнең «Ялкында өтелгән мәхәббәт» романын рус теленә тәрҗемә итә һәм Төмән өлкәсе губернаторы ярдәме белән аны бастыруда әйдәп йөри һәм хәтта ике тапкыр бастыра ала. 2007 елда язучы, драматург һәм депутат Туфан Миңнуллин һәм Казан университеты профессоры галим-әдәбият белгече Хатыйп Миңнегулов тәкъдимнәре буенча галимә Татарстан язучылар берлегенә кабул ителә.

Хәнисә Чәүдәт кызы төрле өлкә конкурслары лауреаты булып тора: «Милли мәдәниятнең уңай идеяләрен алга сөргән өчен», «Төмән җире кешеләре», «Ел китабы», «Иң яхшы фәнни китап», «Гражданлык инициативалары лидеры» һ.б. 2015 елда Б.Сөләймановның «Әни» хикәясен тәрҗемә иткән өчен Төмән өлкәсе губернаторы В.В. Якушевның әдәбият өлкәсендәге акчалата премиясенә һәм дипломына лаек була. Хәзер «Әни» китабының берничә экземпляры Мәскәү мэры С.С.Собянин китапханәсендә саклана, моның турында Мәскәү мэры һәм хөкүмәте эшләре идарәсе рәсми хаты шаһитлык бирә. Бу китапны башка телләргә тәрҗемә итү өчен күп көч куя. Булат Сөләймановның «Әни» хикәясен 10 телдә (татар, рус, таҗик, калмык, карачай-балкар, башкорт, казах, кырымтатар, төрек, чуваш) басмага әзерли.

Профессор мәктәп укытучыларына зур фәнни-методик ярдәм күрсәтә, Төмән өлкәсенең мәгариф һәм фән департаменты, Төмән өлкәсе дәүләт төбәк мәгарифен үстерү институты (ТОГИРРО) белән хезмәттәшлек итә. Ул «Мәдәниятләр диалогы: мәгариф эчтәлегендә этномәдәни компонентны гамәлгә ашыру» еллык укытучылар конференцияләрен, «Иң яхшы татар теле укытучысы» конкурсларын, «Этномәдәни компонентлы иң яхшы мәктәп» бәйгесен үткәрүдә актив катнаша. Аның турыдан-туры катнашында ел саен «Татар теле һәм әдәбияты» Бөтенроссия укучылар олимпиадасының төбәк этабы, «Татарча диктант» Бөтендөнья белем бирү акциясе уза.

Галимнең фәнни эше җәмәгать эшлеклесе, автор, редактор, себер татарларының рухи мәдәниятен торгызу буенча китаплар төзүче функцияләре белән үрелеп бара. Галим-тюркологның фәнни биографиясендә ТР министрлар кабинеты аппаратының ТР халыклары телләрен үстерү бүлегенең элекке начальнигы, хәзерге вакытта филология фәннәре докторы, Г.Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты директоры Ким Миңнуллинның «Себер җире татарлары» энциклопедиясенә сүзлек басмасын бастыруда якты вакыйга булып тора. Татарстан Республикасы фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы, Татарстан Республикасының һәм РФнең атказанган фән эшлеклесе, профессор Диләрә Тумашева үз укучысының яңа китабына үз алгы сүзендә болай дип яза: «Үз халкының танылган галим-филологы, зур энтузиасты һәм патриоты Хәнисә Алишина тарафыннан төзелгән бу китап, һичшиксез, анда танылган галимнәр, укытучылар, Себер җире мәдәнияте һәм җитештерүенең атказанган кешеләре исемнәре кертелүе белән генә түгел, ә аның үзенең себер татары – үзенчәлекле себер милләтенең вәкиле булуы белән кызыклы”.

Казан галимнәренең югары бәясе һәм мораль ярдәме яңа казанышларга этәргеч була. 2010 елда Хәнисә Алишина җитәкчелегендә Төмән дәүләт университетының филология факультетының татар теле һәм әдәбияты бүлегендә Төмән өлкәсенең күренекле шәхесләренә багышланган һәм татар җәмәгатьчелегенең төрле өлкәләрендә иң яхшы күрсәткечләргә һәм уңышларга ирешкән милли геройларын тәкъдим итүче «Күренекле кешеләр тормышы» китаплар сериясен булдыру башлана. Серияне чыгаруда «Бердәм Россия» партиясенең төбәк бүлеге актив ярдәм күрсәтә. Сериядә 20дән артык китап чыгарылган: «Диләрә Тумашева - ХХ гасырның күренекле тюркологы” (2011); «Азат Сәгыйтов - өлкә татар газетасы «Яңарыш»ның беренче мөхәррире (2011); «Люция Хәбибуллина - Себер татарлары мәктәпләре һәм әдәбияты тарихын беренче тикшерүче» (2011); «Булат Сөләйманов - Себер татарлары әдәбиятына нигез салучы» (2013); «Хәмит Ярми - филология фәннәре докторы, беренче татар галиме-фольклорчысы» (2014); «Эрнест Вәлиев - 1 класслы дәүләт юстиция киңәшчесе, генерал–полковник, РФ Федераль Җыены Дәүләт Думасы депутаты» (2016); «Хәмит Неатбаков - Советлар Союзы Герое» (2017), «Шәүкәт Гаделша - туган җир җырчысы, татар халкының горурлыгы» һ.б. Бу юнәлештә эш дәвам итә.

Хәнисә Алишина тюркология буенча фәнни хезмәтләрнең танылган эксперты булып тора. Ул Казан, Мәскәү, Чабаксар, Махачкала, Новосибирск, Якутия, Уфа һәм Россиянең башка төрки үзәкләреннән диссертация советлары секретарьлары җибәргән кандидатлык һәм докторлык диссертацияләре турында йөзләгән уңай бәяләмәләр яза. 2002 елдан Төмән дәүләт университетының фән кандидаты, фән докторы гыйльми дәрәҗәләренә дәгъва итүгә диссертацияләр яклау советы әгъзасы булып тора. Берничә тапкыр Казан, Новосибирск, Төмән, Башкорт дәүләт университетларында диссертация яклауда рәсми оппонент булып чыгыш ясый. 2013 елдан татар теле һәм әдәбияты буенча төбәк олимпиадасының жюри рәисе итеп билгеләнә.

Хезмәттәшебезнең эшендә аның Симферопольгә баруы да мөһим булып тора. Профессор Алишина РФ мәгариф һәм фән министрлыгы боерыгы белән В.И. Вернадский исемендәге Кырым федераль университетының Таврия академиясенең кырымтатар филологиясе факультетының дәүләт имтихан комитеты рәисе итеп раслана. Югары уку йорты коллективы бу хезмәттәшлекне зур ихтирам белән кабул итә һәм Төмән дәүләт университетына ярдәм иткәне өчен рәхмәт белдерә.

50 ел дәвамында Хәнисә Алишина белем бирү, фәнни, мәгърифәтчелек һәм иҗтимагый эшчәнлек белән шөгыльләнә. Аның хезмәтләре төрле дәрәҗәдәге Рәхмәт хатлары һәм грамоталар белән күп тапкырлар билгеләп үтелә. Бүген ул Төмән дәүләт университетында дәрәҗәле галим һәм җитәкче генә түгел, ә Татарстан Республикасының атказанган укытучысы, Төмән өлкәсенең мактаулы фән һәм мәгариф хезмәткәре, РФ Югары һөнәри белем бирүнең мактаулы хезмәткәре, Халыкара төрки академиясе академигы, ТР фәннәр академиясенең мактаулы академигы, Россия профессорлар җыелышы әгъзасы, В.И.Муравленко исемендәге өлкә, әдәбият өлкәсендә Төмән өлкәсе губернаторы, галим-энциклопедияче Җамал Вәлиди премияләре лауреаты, Төмән дәүләт университетында диссертация советы, Россия фәннәр академиясе каршындагы Россия тюркологлары комитеты, ТР язучылар, РФ журналистлар берлеге, Төмән өлкәсенең себер татарлары һәм татарлар милли-мәдәни автономиясе, «Татарский мир» федераль газетасы советы әгъзасы, «Российская тюркология» журналының төбәк хезмәткәре, Төмән өлкәсенең иҗтимагый палатасы әгъзасы, иҗтимагый башлангычта Төмән өлкәсе Думасы һәм РФ Дәүләт Думасы депутаты ярдәмчесе. Бөтендөнья татар конгрессы аның милләтара мөнәсәбәтләрне гармонияләштерүгә керткән шәхси өлешен билгеләп үтә, Татарстан Республикасы президенты Рөстәм Миңнеханов профессор Хәнисә Алишинаны «Татар халкы алдындагы казанышлары өчен» медале белән бүләкли.

Хәнисә Чәүдәт кызы һәм аның фәнни, мәгарифтәге һәм иҗтимагый эшчәнлеге турында 70тән артык басма язылган. Аның турында күп кенә энциклопедик басмаларда, рус һәм татар телләрендә мәгълүмат бар. Берничә мәкалә төбәкнең вакытлы басмаларында басылып чыга. Соңгы вакытта Хәнисә Алишина телевизион тапшыруларда актив катнаша, интервьюлар бирә, аларда себер татарларының милли һәм мәдәни үзенчәлеге темасын үстерүне дәвам итә.

Чын профессионал, талантлы галим һәм педагог, филология фәннәре докторы, профессор Хәнисә Чәүдәт кызы дистә еллар дәвамында фәнгә, халыкның күп гасырлык рухи-мәдәни мирасын саклау, өйрәнү һәм арттыру эшенә армый-талмый һәм фидакарьлек белән хезмәт итүче, хәзерге заман тюркология фәненең иң якты вәкилләренең берсе булып тора. Фәнни яшьләрне тәрбияләү, татар һәм рус телләренә мәхәббәт, күпмилләтле Россиядә халыклар дуслыгы эшенә керткән зур энергиясе тарих битләрендә лаеклы урын алды.

Гөлнур ВӘЛИЕВА